Ngôn-ngữ là phương-tiện để con người giao-tiếp với nhau, hoặc bằng lời nói hoặc bằng chữ viết. Trải qua những thời gian và không gian khác nhau, ngôn-ngữ cũng thay đổi theo nhu-cầu hay hoàn-cảnh.

Vào thời-kỳ hàng nhiều nghìn năm trước, việc học-hành chưa được phổ-biến như hiện nay và các hệ-thống chữ viết và kỹ-thuật in chưa được phát-triển, ngôn-ngữ chủ-yếu là hình-thức nói và truyền khẩu.

Tại quê nhà hiện nay, nhờ việc giáo-dục được phổ-biến rộng-rãi, và kỹ-thuật in ấn phát-triển cao độ, chúng ta nói chuyện với nhau hay đọc sách báo bằng tiếng Việt ... thấy rất bình thường, tưởng như là chuyện đương nhiên, có gì mà phải thắc-mắc. Nhưng đến khi ra sống tại hải-ngoại, đời sống mới đòi hỏi chúng ta phải nghe, nói, đọc và viết được ngôn-ngữ bản xứ thì nhiều người đôi khi mới ... thấy mệt .... với cái hàng rào ngôn-ngữ (language barrier). Và nhiều khi thấy mình nói ... tiếng Anh với người Úc... chứ có phải nói tiếng Việt đâu, mà sao lắm lúc họ không chịu hiểu mình, hoặc ngược lại. Trong khi tiếng Việt của mình sao mà dễ thương thế, người Việt nói tiếng Việt với nhau ai cũng hiểu, đâu có rắc-rối như tiếng Anh tiếng U.

Tuy nhiên, tiếng Việt cũng như bất cứ ngôn-ngữ nào khác đều có những đặc-tính hay những rắc-rối riêng, chứ không phải lúc nào cũng dễ hiểu nhau hoặc dễ thương. Mình thử phân-tích ... sơ-sơ thôi ... xem sao nhé. Tạm thời lấy nước Việt-Nam như hiện nay làm căn-bản để từ đó bàn tới, bàn lui, bàn ngang, bàn dọc ra.

Thường thường người ta có khuynh-hướng lấy thủ-đô của một nước để làm tiêu-chuẩn cho nhiều lãnh-vực, trong đó có ngôn-ngữ, nhất là khi quốc-gia ấy đã có lịch-sử lâu dài. Như vậy, tạm xem như tiếng nói và chữ viết của người Hà-Nội là đúng, là chuẩn mực, nhưng là ngôn-ngữ của người Hà-Nội khoảng 50 năm về trước, chứ sau đó, những biến-chuyển lịch-sử đã làm thay đổi các mẫu-mực ngôn-ngữ ở Hà-Nội, và cho đến nay, số người thật sự có gốc Hà-Nội có lẽ cũng chỉ còn khoảng trên dưới 50 phần trăm.

Theo dòng lịch-sử, việc mở-mang bờ-cõi về phía Nam đã đưa người Việt từ miền Bắc di dân qua miền Trung, đến tận mũi Cà-Mâu ngày nay và một số hải đảo. Trên lý-thuyết, ngôn-ngữ càng gần gốc thì càng giống ngôn-ngữ gốc. Tuy nhiên, ngoài các thổ-âm (dialect) như tiếng Quảng (Nam, Quảng Ngãi), tiếng Nghệ (An), tiếng Huế, v.v. có những sắc-thái riêng do sự pha trộn của tiếng Việt gốc và tiếng hay điều-kiện sinh-hoạt địa-phương, thực-tế lại cho thấy là người Việt tại miền Bắc (vẫn tạm lấy gốc là Hà-Nội) và người Việt tại miền Nam dễ hiểu nhau hơn khi nói chuyện với nhau, dù bị ngăn cách bởi một khoảng lãnh-thổ miền Trung khá dài. Đáng lý ra, người Việt tại miền Bắc và miền Trung phải dễ hiểu nhau hơn và phải có giọng nói khá giống nhau vì gần nhau hơn là miền Nam, vậy mà giọng nói miền Trung lại khá nặng (như giọng Huế) hay phát âm khác khá nhiều, như giọng Quảng. Thí dụ: ba đồng  boa đồng, tám ngàn  toám ngoàn.

Nhiều chữ đơn còn bị biến đổi để tránh việc phạm húy trong thời phong-kiến, hoặc để tránh trùng tên với một vị nào đó ngoài xã-hội hay trong gia-đình. Do đó, nhiều chữ đơn đã phải đọc và viết trại đi. Thí dụ: Huỳnh thành ra Hoàng, Vũ thành ra Võ.

Trước 30-4-1975, tuy người dân miền Nam ( thuộc nước Việt-Nam Cộng-Hòa ) cũng nói đủ các thứ giọng Bắc, Trung và Nam, nhưng sau ngày này, người dân miền Nam có dịp nghe một loại tiếng Việt có nhiều nét hơi là-lạ, tuy vẫn hiểu được, dù đôi khi hiểu lầm một cách tai-hại (như đem thức ăn đủ dùng trong 10 hay 30 ngày để đi học tập cải-tạo, nhưng 10 hay 30 ngày đó lại có nghĩa là ... tù mút chỉ ). Đấy là loại tiếng Việt được hình-thành trong nước Việt-Nam Dân-Chủ Cộng-Hòa, tức từ vĩ tuyến 17 trở ra Bắc. Một số thí dụ về sự khác biệt giữa ngôn-ngữ thuộc 2 miền đất nướcbị chia đôi vì lý-do chính-trị như là :

Miền NAM
Thủy Quân Lục Chiến
Nữ quân nhân
Phi công quân-sự
Nhà hàng, tiệm ăn

Miền BẮC
Lính thủy đánh bộ
Chiến sĩ gái
Chiến sĩ lái
Cửa hàng ăn uống

Một thí dụ khác về việc xưng hô là các chữ đồng chí . Sau khi miền Nam bị mất hay đượcgiải-phóng (tùy quan-điểm của từng cá nhân), các chữ đồng chí được dùng để xưng hô với nhau khá phổ-biến ngoài xã-hội. Trong trại tù cải-tạo, có người tù cải-tạo tưởng rằng xưng hô đồng chí với các cán-bộ quản-giáo là ... hợp thời-trang ... nhưng bị cán-bộ lên lớp cho biết: “ các anh là cải-tạo viên, không phải là đồng chí với chúng tôi, cấm không được nói như thế.”

Tiếng Việt của phim Tầu: Khoảng chục năm trở lại đây, loại phim tập của Hồng- Kông, Đài-Loan hay Trung Cộng được chuyển âm sang Việt ngữ rất nhiều. Từ đó phát sinh một loại tiếng Việt của phim tập. Loại tiếng Việt này mà nghe thì xem như hiểu được hết nhưng giọng nói nghe khá ngộ-nghĩnh, có khi hơi ngô-nghê vì cách dùng chữ. Quý bạn nào để ý sẽ nhận ra nhiều chữ và giọng nói là-lạ. Thí dụ :
- Có phải ngươi cũng định tranh chức Võ-Lâm Minh Chủ, phải không ?
- Không sai (thay vì trả lời là: Đúng thế.)
Hoặc là :
- Anh có chịu gả cho em không ?
(Anh có chịu cưới / lấy em không ?)

Tiếng Việt và tiếng Tầu: Theo một ít nhà nghiên-cứu, vào thời trước Tây Lịch, nghĩa là cách nay hơn 2000 năm, giống người Việt là tổ-tiên của chúng ta ngày nay cũng có loại văn-tự gọi là chữ Khoa Đẩu gồm các ký-hiệu và các hình-tượng. Hệ-thống chữ viết này chưa được phát-triển và phổ-biến rộng-rãi thì nước Việt thời ấy đã bị người Trung-Hoa thuộc chủng-tộc Hán đánh chiếm. Người Hán Trung-Hoa đã tìm mọi cách để xóa bỏ các hình-thức văn-tự cổ xưa này, và muốn đồng-hóa người Việt bằng cách bắt người Việt phải học và dùng chữ Tầu như quốc-ngữ. Tuy nhiên, tổ-tiên của chúng ta vẫn nói tiếng Việt, chứ không nói tiếng Tầu trừ khi phải giao-tiếp với người Tầu đang chiếm nước. Ngoài ra, với tinh-thần chống lại việc người Tầu muốn đồng-hóa, tổ-tiên ta đã dùng cách đọc chữ Hán theo kiểu Việt. Thí dụ: mặc cho người Tầu viết cái gì bằng chữ Hán và đọc xí xa, xí xô theo lối phát âm của họ, người Việt vẫn đọc những chữ, câu, văn bản, v.v. đó bằng tiếng Hán-Việt, điển-hình như mấy câu thơ mà nhiều người có chút ăn học đều biết, như sau:

“Quân tại Tương giang đầu,
Thiếp tại Tương giang vỹ.
Tương-tư bất tương kiến,
Đồng ẩm Tương giang thủy.”

Tuy bốn câu thơ trên viết bằng chữ Việt, đọc bằng âm Việt nhưng vẫn không phải là thuần Việt, nên không phải ai cũng hiểu. Bởi thế, người xưa lại phải dịch từ Hán Việt sang thuần Việt là:

“Chàng ở đầu sông Tương,
Thiếp ở cuối sông Tương.
Nhớ nhau mà chẳng thấy,
Cùng uống nước sông Tương.”

Bốn câu dịch này sau đó tương đối được đa số chấp nhận là ... được, và những ai đi học ở bậc Trung học tại miền Nam Việt-Nam trước ngày 30-4-1975, đều biết và nhiều người chắc đã khá xao-xuyến với những cảm-xúc gói-ghém trong mấy câu thơ dịch này, nhất là vào lứa tuổi mới lớn ở bậc Trung học. Tuy nhiên, vì ngôn-ngữ thay đổi theo không gian và thời gian cho nên cái mình tưởng là hay thì người khác có thể không thấy như vậy. Điển hình là bốn câu thơ dịch trên khi thử đem dạy cho một số học sinh Việt-Nam học Trung học tại Melbourne thì hầu như các em không thấy hay như các học sinh cùng thời với người viết. Sau khi giải-thích thì hầu như các em chỉ hiểu sông Tương ở đâu, chàng và thiếp nghĩa là gì, đại ý của mấy câu thơ ... thế thôi. Chưa kể có học sinh còn hỏi nửa đùa nửa thật là “Nước sông Tương có dơ không? Nước sông không lọc, lỡ hai người uống bị đau bụng chết thì sao ?”

Suốt khoảng một nghìn năm bị người Tầu đô-hộ, người Việt đã bị bắt buộc học và dùng chữ Tầu. Do đó, ảnh-hưởng của chữ Tầu vẫn còn mạnh-mẽ đối với chữ Việt. Thí dụ trên về mấy câu thơ đã được một số người cho là ... vì không hiểu chữ Hán hay Hán-Việt nên không thấy hay ... và còn đi xa thêm về nhiều lãnh-vực khác là “muốn giỏi tiếng Việt thì phải biết tiếng Tầu.”

Song kể từ khi người Việt dùng hình-thức chữ viết như hiện nay và Việt hóa nhiều chữ Aâu Mỹ, như “Hôm nay trời nóng quá, mặc quần soọc (le short) và áo sơ-mi (la chemise) ngắn tay bỏ ngoài quần, chân đi săng-đan (la sandale) cho thoải-mái. Mình để xe hơi ở nhà rồi đón xe bớt (bus) hay xe trem (tram) để đi sóp-pinh (shopping) cho tiện nghe, ô-kê (OK)? Khi nào mệt thì ghé tiệm làm ly cà-phê (le café) đá cho khỏe người. Cũng chả cần mang theo tiền mặt nhiều làm gì, nếu cần mua gì nhiều thì ghé nhà băng (la banque) rút tiền sau, còn tiệm nào cho trả bằng cạc (card) thì càng khỏe.”, thì hình như chưa có nhiều người cho rằng “muốn giỏi tiếng Việt thì phải biết tiếng Tây hay tiếng Ăng-lê.”

Tiếng Việt và tiếng Mường : Bất kỳ ngôn-ngữ nào cũng phải thay đổi ít nhiều theo thời gian và các ảnh-hưởng khác. Có giả-thuyết cho rằng nguồn gốc người Mường là những người Việt trước đây hàng nghìn năm đã bỏ đồng bằng, chạy lên rừng để tránh loạn-lạc rồi ở luôn đấy. Bởi thế, trong khi tiếng Việt ở Hà-Nội và vùng đồng bằng biến đổi thì người Mường vẫn nói bằng tiếng Việt cổ nhưng không có chữ viết. Ta có thể xem một số thí dụ trích trong Từ Điển Mường-Việt (Trung-Tâm Khoa-Học Xã-Hội và Nhân-Văn Quốc-Gia, Viện Ngôn-Ngữ Học, nhà xuất-bản Văn-Hóa Dân Tộc, Hà-Nội, 2002) rồi tự suy ngẫm xem sao. (Các chữ Mường đậm nét là chữ phiên âm, không phải chữ viết).

Cá hal cả hai. Cá hal tửa tều cỏ lỗi. Cả hai đứa đều có lỗi. Cá hal pên pổ mễ tều pui. Cả hai bên cha mẹ đều vui. (trang 46)
Hep hẹp. Cải nhà nả hep lẳm. Cái nhà nó hẹp lắm. Nhà hep mé lòng chăng hep. Nhà hẹp nhưng lòng không hẹp. (trang 178)

Việc chửi thề : Khi chửi thề, người Việt thường lôi kéo nhiều người và nhiều đời vào để chửi chung, thay vì chỉ chửi cá nhân người làm mình bất mãn. Biết đâu nhiều người ngủ bị ác mộng hay tự nhiên đang ngủ bỗng giật mình thức dậy ... là vì bị người nào ở tận đâu đâu ... rủa sả mình về chuyện không phải do mình làm, nhưng mà bị “cháy thành vạ lây”. Không những thế, nhiều khi việc chửi bới còn có bài bản và có cả những chuyên viên chửi thuê khiến cho đối thủ tối-tăm mặt mày. Thí dụ: có người ăn trộm con gà, con chó hay đồ-đạc của nhà hàng xóm ... nhưng bị nghe chửi quá cỡ ... khiến nuốt không dzô, tiêu xài không xong, phải âm-thầm đem trả lại. Ngược lại trong Anh ngữ, việc chửi thề (swearing) thường chỉ nhắm vào cá nhân người trong cuộc thôi.

Lời ... đường mật: Ngôn-ngữ không phải chỉ để giao-tiếp mà nhiều khi còn là phương-tiện để ... xúi người khác làm điều sai quấy. Những lời đường mật này không thể nếm để thấy được vị ngọt ... nhưng mà nghe theo thì ... có mà chết.
Đàn bà, con gái mà nghe lời đường mật thì dễ bị mang ba-lô ngược ngoài ý muốn. Đàn ông, con trai mà nghe lời đường mật thì dễ bị thân bại, danh liệt hay tán gia, bại sản. Người điều-hành đất nước mà nghe lời đường mật thì dễ phản dân, hại nước hay cắt đất, nhường biển cho nước khác.

Bên cạnh loại ngôn-ngữ như lời đường mật, còn có các loại ngôn-ngữ khác như: lời khích bác, lời xiên-xỏ, lời chua-ngoa, lời cay-cú, lời ngậm máu phun người, lời thị phi, lời đồn-đãi, lời phỉnh-phờ, lời bóng gió, lời chụp mũ, v.v. Những loại ngôn-ngữ này đầy-dẫy trong đời khiến cho nhiều khi muốn .... sống cho ra sống ... cũng không dễ gì. Có một số “người khôn-ngoan” chọn thái-độ sống ... trùm chăn ... không nghe, không thấy, không biết ... Nhưng mà nếu trùm chăn lâu quá thì các kỹ-năng về ngôn-ngữ : nghe, nói, đọc và viết của họ sẽ bị giảm sút rất nhiều như: nghe không rõ vì bị lãng tai hay điếc, nói ngọng, đọc không thông, viết không thạo.

Tuy nhiên, có một loại ngôn-ngữ mang nhiều tính-chất rất trái ngược nhau vì vừa rất cần làm nền tảng cho đời, vừa rất quý ... nhưng lại ... rất đáng ghét và rất đáng sợ ... Đó là lời nói thật, vì trường học dạy một đàng, trường đời dạy một nẻo : sự thật mất lòng ... trung ngôn nghịch nhĩ ... the truth always hurts ... Ai mà sống trong đời hay dùng lời nói thật thì thường gặp hại nhiều hơn lợi.

Coi dzậy ... mà không phải dzậy : Đấy là cách dùng ngôn-ngữ gọi là ... tục mà thanh, thanh mà tục ... tùy người đọc và nghĩ ... sao thì nghĩ. Thí dụ : Cụ bà Hồ Xuân Hương tả cái quạt :

 “ Banh ra ba góc, da còn thiếu,
Khép lại hai bên, thịt vẫn thừa.”

là cụ bà tả cái quạt xếp cầm tay, chứ cụ bà đâu có tả cái quạt mo hay quạt điện thổi tít thò-lò, có thể làm tốc quần tốc áo ai đâu, hoặc cụ đâu có tả cái gì khác ... mà đám hậu sinh lại có kẻ dám nghĩ méo-mó ... thế này thế nọ.

Hoặc với phương-pháp làm cho quả mít chín bằng cách lấy một cái cọc gỗ đóng vào quả mít rồi đem phơi nắng ... là chúng ta sẽ có quả mít với ... những múi thơm như mít, thay vì chỉ là mấy câu văn xuôi chỉ-dẫn nghe dễ quên, cụ bà đã vô cùng khéo-léo chỉ bảo bằng ... mấy câu thơ khó quên ... cho người đời dễ nhớ :

“ Quân-tử có thương ... thì đóng cọc,
Xin đừng máy-mó ... nhựa đầy tay.”

Viết ... lách: Trong những xã-hội mà có nhiều người hay bắt-bẻ hoặc có nhiều người cầm quyền hay bắt bớ người khác ... thì khi viết gì cần phải biết lách ... để tránh động chạm người khác hay tránh bị chụp mũ, có thể gặp hậu-quả tai-hại, dù là vô tình hay cố ý. Bởi thế trong ngôn-ngữ nói hoặc viết, người ta hay dùng cách rào đón hoặc lách để giảm thiểu các hậu-quả không hay. Đấy là nguyên-nhân của sự ra đời các câu nhắc-nhở “Hãy uốn lưỡi bảy lần trước khi nói” hoặc “bút sa là chết”. Song nếu mà lẩn-thẩn nghĩ rằng cứ mỗi khi nói phải uốn lưỡi bảy lần thì dần dần các bắp thịt của lưỡi sẽ nở to như bắp thịt các lực-sĩ, sẽ che lấp miệng khiến phát âm không ra hay nói ú-a, u-ớ vì lưỡi đầy miệng thì ai mà hiểu nổi. Hoặc trước khi viết phải suy-nghĩ chín-chắn, tay cứ mân-mê cái bút hoài vì không biết đến thế nào là chín-chắn, thì e rằng không dám viết gì, song lại có thể vô tình luyện được công-phu cầm nã thủ ... vì mấy ngón tay cứ ...máy-mó mãi.

Đấy mới là bàn ...lan-man và sơ-sơ ... về loại ngôn-ngữ thường dùng, chứ thật ra còn nhiều loại ngôn-ngữ khác dễ làm người thường nhức đầu lắm như ngôn-ngữ Toán học, ngôn-ngữ điện toán, v.v. Ngay cả con tim hình như cũng biết nói nữa vì hầu như nhiều người trong chúng ta đã từng nghe nói đến “tiếng nói của con tim”. Mà nào đã hết đâu. Khi nghe lệnh “Tất cả giữ im-lặng. Không ai được nói gì nữa !” thì như vậy sự im-lặng nghĩa là không nói gì cả chăng? ... Chưa chắc !

“Anh nghe em nói bằng im-lặng,
bằng dáng nghiêng-nghiêng động nét mày,
bằng cả mênh-mang chiều lắng đọng.
Nụ cười em gửi gió Thu bay.”

(Hương – thơ Đinh Hùng)