Thầy Nguyễn Khánh Do - Giáo Sư Toán Học

 

Luận Về Nhân Vật Quan Công của Truyện Tam Quốc Chí Thiện Nhân Nguyễn Khánh Do   1. Tam Quốc Chí của La Quán Trung.   Tam Quốc Chí Diễn Nghĩa, gọi vắn tắt là Tam Quốc Chí, của La Quán Trung là  một tác phẩm lớn của văn học Trung quốc, lớn về nhiều khía cạnh: hình thức,  nội dung, gía trị văn chương, và ảnh hưởng đối với dân tộc. Về hình thức,  đó là một tác phẫm đồ sộ gần hai ngàn trang. Về nội dung, đó là một truyện  dã sử ghi dấu khoảng thời gian ngót ba phần tư thế kể của thời "Tam Quốc"  bên Tàu, với hàng nhiều chục nhân vật chính và nhiều trăm nhân vật phụ. Các  diễn biến, tình tiết,... phức tạp và nhiều đếm không xuể, được ngòi bút La  Quán Trung diễn tả thần tình, sắc sảo, không rối loạn. Về gía trị văn  chương cũng như gía trị tổng quát, việc Thánh Thán chọn và xếp Tam Quốc Chí  đứng đầu "thất tài tử thư" của văn học Trung Quốc đủ là một bảo đảm (1). Người ta thấy rõ ảnh hưởng của Tam Quốc Chí đối với dân tộc Trung Hoa qua  sự kiện nhân vật Quan Vũ được người Hoa tôn lên hàng thánh và lập đền thờ.  Trong hàng nhiều trăm nhân vật của Tam Quốc Chí, người Hoa đời sau lọc ra 3  nhân vật đặc sắc nhất gọi là 3 đại kỳ nhân: đệ nhất gian hùng là Tào Tháo,  đệ nhất mưu trí là Khổng Minh và đệ nhất trung nghĩa là Quan Vũ. Trong ba  kỳ nhân đó, Quan Vũ được tôn sùng hơn cả. Là nhân vật trong tác phẩm được  La Quán Trung tô điểm, đưa lên hàng thánh, Quan Vũ thực ra là một kẻ không  có danh gì trong chính sử Trung Quốc. Thời xưa ở miền Hoa Bắc người ta thờ  Nhạc Phi và ở Hoa Nam người ta thờ Quan Công trong võ miếu (2). Sự kiện một  nhân vật tiểu thuyết được sùng bái, tôn thờ như vậy không phải chỉ hiếm có  trong lịch sử Trung Quốc mà còn hiếm có cả trong lịch sử nhân loại. Nhạc  Phi là một danh tướng có thực, từng chống xâm lăng phương bắc thời nhà  Tống, được người Hoa tôn thờ là điều có thể hiểu, nhưng Quan Vũ chỉ là một  nhân vật tiểu thuyết, hoặc nếu là một nhân vật thực thì cũng không có công  trạng gì đối với dân tộc Trung Hoa, tại sao lại được thánh hóa như vậy? Sự  kiện này có một nguồn gốc sâu xa trong lịch sử mà ta sẽ xét sau đây.   2. Tại sao Quan Vũ được tôn lên hàng thánh?   Nhà Thanh vốn là một dị tộc từ phương bắc xâm chiếm Trung Quốc và đặt nền  cai trị. Vào thời gian đầu người Hoa chống đối rất kịch liệt. Các tổ chức  phản Thanh phục Minh nổi lên ở nhiều nơi. Nhưng mấy vua đầu của nhà Thanh  (Thuận Trị, Khang Hy, Ung Chính và Càn Long) là những người thông minh, chủ  trương gây thiện cảm với dân bản xứ bằng chính sách cai trị mềm dẻo, và thực tình chăm  lo cho dân được sống yên ổn. Họ kiểm soát cẩn thận việc hành chính ở các  địa phương, trừng phạt các tham quan, diệt các tệ nạn hà hiếp dân, giảm  thuế má, xá tù tội, giải phóng ách nô lệ cho những kẻ bị bạc đãi vì thành  kiến xã hội, v.v... (3). Đối với giới sĩ phu họ mở nhiều khoa thi để tuyển  chọn nhân tài cho tham dự việc cai trị. Tập trung các danh sĩ về kinh đô để  làm những công tác văn hóa đồ sộ, với hậu ý vừa để dễ kiểm soát hành động,  vừa để làm mất ý chí chống đối chính quyền, đồng thời ngấm ngầm tiêu hủy  những tác phẩm đề cao tinh thần dân tộc (4). Chính do những chủ trương này  mà có chuyện thánh hóa Quan Vũ. Các hội kín phản Thanh phục Minh chủ trương  đề cao tinh thần trung nghĩa của Quan Vũ, lập miếu thờ để làm chỗ ngụy  trang cho các cuộc hội họp chống Mãn Thanh. Thanh triều (thời vua Thuận  Trị) bèn tương kế thổi phồng địa vị của Quan Vũ, đưa ông ta lên hàng thánh,  bằng cách giáng chỉ cho toàn quốc lập miếu thờ - kể cả ở Mãn Châu, nước gốc  của nhà Thanh. Vua Càn Long đẩy mạnh thêm sự sùng bái trong giới người Hoa  bằng cách sắc phong Quan Vũ là "Trung Nghĩa Vũ Thần Đại Đế". Việc thờ Quan  Vũ tiến thêm một bước biến thành thói cúng bái mê tín. Đền thờ Quan Công  lúc nào cũng có khói hương nghi ngút; người ta đến không phải chỉ để chiêm  bái mà còn để cầu may, xin phúc, thề thốt,..."Đức thánh Quan" trở thành một  thần linh được rước cả về nhà để thờ, và người thờ tin rằng "ngài" có thể  ban lộc, xá tội hoặc vật chết những kẻ nhạo báng! Người ta có thể thắc mắc:  tại sao biết các hội phản Thanh phục Minh dùng miếu thờ Quan Công làm nơi  họp kín, chính quyền nhà Thanh không cho quân vây bắt để tiễu trừ, hoặc cho  gián điệp trà trộn vào để phá vỡ mà lại chọn phương cách, có vẻ mâu thuẫn  và khó hiểu, là thúc đẩy thêm sự sùng kính Quan Vũ? Chính ở điểm này người  ta nhận ra sự thông minh, khôn ngoan và có phần thâm hiểm của bốn vị vua  đầu của nhà Thanh. Họ đã chọn chiến lược thổi phồng Quan Công để phá vỡ ý  chí phục Minh của người Hoa một cách không đổ máu thay vì chiến thuật khủng  bố để tiêu diệt các tổ chức chống đối. Chiến lược này vừa giảm căm thù  trong lòng người Hoa vừa gây thêm thiện cảm vì đã đề cao một nhân vật của  dân bản xứ. Việc đề cao Quan Vũ, như vậy, vuốt ve tự ái dân tộc cho người  Hoa, lại tránh được sự đề cao tinh thần dân tộc vì Quan Vũ chẳng là một anh  hùng cứu quốc hay chống xâm lăng gì cả mà chỉ là một... nhân vật tiểu  thuyết! Sự mê tín, sùng bái Quan Công càng nhiều càng làm cho dân Hoa quên  dần chuyện phân biệt Mãn, Hán. Một sự kiện đáng lưu ý nữa là khi chiếm  Trung Quốc, cũng như thời gian sau đó, quân đội nhà Thanh rất hùng mạnh. Các vua Khang Hy, Ung Chính, Càn Long cho quân chinh phục nhiều nước lân  bang, mở rộng bờ cõi Trung Quốc, khiến đế quốc Trung Quốc chưa thời nào  rộng lớn bằng. Những tổ chức phản Thanh phục Minh vì vậy chỉ gây rối chứ  không thể là mối đe dọa sự nguy vong của triều Thanh. Và cũng vì thế Thanh  triều đã chọn giải pháp mềm dẻo đối phó với họ để thu phục nhân tâm. Những  chủ trương khôn ngoan của 4 vua đầu nhà Thanh qủa thật đã được đền đáp xứng  đáng: sau một thế kỷ rưỡi do người Thanh cai trị, tinh thần bài Mãn của  người Hoa đã giảm nhiều. Người Hoa đã chấp nhận nhà Thanh như một dòng họ  của Trung Quốc, nhiều nhân tài người Hoa như nhóm Khang Hữu Vi, Lương Khải  Siêu, v.v.. đã thật tâm cộng tác với Thanh triều, giúp đối phó với những  khó khăn do các nước Tây Phương và Nhật Bản gây ra trong thế kể thứ 19.     3. Quan Vũ của Tam Quốc Chí.   Theo Tam Quốc Chí của La Quán Trung, Quan Vũ tên chữ là Thọ Trường, sau đổi  là Vân Trường, quán làng Giải Lương, huyện Bồ Châu, tỉnh Hà Đông. Vì trót  giết một kẻ có thế lực nên sợ bị tù phải bỏ xứ mà đi. Quan Vũ cùng với Lưu  Bị (thuộc dòng hoàng tộc nhưng đã biến thành dân gĩa, làm nghề buôn dép và  dệt chiếu) và Trương Phi (một chủ quán bán thịt heo và rượu) kết nghĩa anh  em để cùng chung lo việc dẹp loạn và giúp nhà Hán gây lại uy thế. Trải qua  nhiều gian khổ,  nhờ có sự phụ giúp tích cực của 3 quân sư Từ Thứ, Khổng Minh,  Bàng Thống, nhất là Khổng Minh, cùng các tướng tài Triệu Vân, Mã Siêu, Hoàng Trung, Ngụy Diên,  bộ ba Lưu-Quan-Trương dành được đất Ba Thục ở phía tây Trung Quốc, cùng với  họ Ngô ở phía đông và họ Tào ở phía bắc lập thành thế chân vạc 3 nước Ngụy  Thục Ngô, đó là thời "Tam Quốc" bên Tàu (thế kể thứ 3). Sau khi lên ngôi  Lưu Bị phong cho Quan Vũ đứng đầu "ngũ hổ tướng" gồm Quan Vũ, Trương Phi,  Triệu Vân, Mã Siêu, Hoàng Trung, và cho trấn ở Kinh Châu, căn cứ địa của  Lưu Bị trước khi chiếm Ba Thục. Qua bút pháp của La Quán Trung, Quan Vũ là  một tướng có nhiều ưu điểm: giỏi cả võ lẫn mưu, tính thẳng thắn, cương  nghị, giữ lễ nghĩa, ân oán phân minh, biết phục thiện, và luôn luôn tận  trung với chủ. Nhưng cũng có nhiều nhược điểm như thiếu thâm trầm, hiếu  thắng, kiêu căng, thích được khen, ưa so đọ cá nhân,...   4. Quan Công trong đại chúng người Hoa và người Việt   Tục thờ kính Quan Công được người Hoa truyền sang Việt Nam. Đền thờ Quan  Công ở Chợ Lớn có đôi câu đối sau đây:    - Sinh Bồ Châu, sự Dự Châu, trấn Kinh Châu, chiến Từ Châu, vạn cổ thần  châu hữu nhất;    - Huynh Huyền Đức, đệ Dực Đức, thích Mạnh Đức, sát Bàng Đức, thiên thu  thánh đức vô song.     Dịch:     - Sinh Bồ Châu, thờ Dự Châu, đóng Kinh Châu, đánh Từ Châu, vạn cổ thần  châu chỉ một;    - Anh Huyền Đức, em Dực Đức, tha Mạnh Đức, giết Bàng Đức, ngàn năm thánh  đức không hai. (5)    Một sự thật có thể làm ngạc nhiên nhiều người nhưng khó chối cãi là từ thời  nhà Thanh trở về sau người Hoa tôn sùng Quan Công hơn Khổng Tử nhiều! Khổng  Tử chỉ được giới sĩ phu, thuộc thành phần thiểu số, thờ ở văn miếu và hàng  năm chỉ được họ cúng tế một lần. Quan Công, trái lại, được đông đảo dân, có  lẫn cả nhiều sĩ phu, sùng kính, lập đền thờ ở nhiều nơi, thờ cả trong nhà,  và cúng bái thường xuyên. Một sự kiện khác mà Khổng Tử không thể nào sánh  với Quan Công là sự kính chuộng của đại chúng thể hiện qua sự trình diễn  điển tích trên sân khấu, phương tiện quảng bá hấp dẫn và hữu hiệu ở cổ  thời. Không thấy có tuồng tích nào liên quan tới tiểu sử Khổng Tử nhưng  tiểu sử của Quan Công thì được đặt thành tuồng có đến một chục vở! Có lẽ  không có nhân vật nào khác của Trung Quốc có tiểu sử được soạn thành tuồng  tích nhiều như vậy! Việc diễn các tuồng về nhân vật Quan Công cũng có chỗ  lạ lùng so với những nhân vật khác. Trong các vở tuồng này người kép đóng  vai Quan Công phải giữ gìn thân thể sạch sẽ, kiêng cữ đủ thứ. Khi trang  điểm để ra tuồng phải tô mặt đỏ chót như son, đeo râu dài thâm thượt (6). Trước khi vai Quan Công xuất hiện lần đầu, từ trong cánh gà của sân khấu  người ta phải đốt một nén vàng lá để cúng, rồi người kép lấy một khăn che  mặt, từ từ bước ra, chờ cho nén vàng cháy hết mới được bỏ chiếc khăn để cho  khán gỉa thấy mặt. Đó là một dị đoan, một thói quen các ban tuồng đều giữ  rất nghiêm, vì sợ nếu sai quấy vai kép sẽ bị "ngài" vật chết! Có bao nhiêu  tuồng tích về Quan Công ở Trung Quốc thì không rõ nhưng trong giới tuồng  Tàu, hát chèo cổ, hát bội ở Viết Nam có thể kể ít vở sau đây: - Đào viên  kết nghĩa, diễn sự tích Lưu Bị, Quan Vũ, Trương Phi kết nghĩa anh em ở vườn  đào của Trương Phi. - Tam anh chiến Lã Bố, diễn tích ba anh em  Lưu-Quan-Trương hợp sức đánh nhau với Lã Bố. - Quan Công thất thủ Hạ Bì, diễn tích Quan Vũ bị Tào Tháo vây ở thành Hạ Bì, đành phải hàng. - Quan Công phò nhị tẩu, diễn tích Quan Công dẫn hai chị dâu (Cam và Mi phu nhân, hai vợ của Lưu Bị) về kinh đô sau khi thua ở Hạ Bì. - Quan Công quá ngũ quan trảm lục tướng, diễn tích Quan Vũ bỏ Tào đi tìm Lưu Bị, qua 5 cửa quan chém 6 tướng của Tào Tháo. - Hoa Dung tiểu lộ, diễn tích Quan Vũ đóng quân ở đường hẻm Hoa Dung, chặn đường chạy trốn của Tào Tháo. - Quan Công đơn đao phó hội, diễn tích Quan Vũ cùng dăm cận tướng can đảm vác đao qua sông gặp các tướng của Giang Đông ở bến Lục Khẩu. - Quan Công thủy chiến Bàng Đức, diễn tích Quan Vũ đánh nhau với Bàng Đức. - Quan Công cạo xương chữa thuốc, diễn tích Quan Vũ ngồi đánh cờ, đưa tay cho Hoa Đà lóc thịt, cạo chỗ xương bị tên có nọc độc bắn trúng. - Quan Công hiển thánh, diễn tích Quan Vũ hiển linh ở núi Ngọc Toàn sau khi bị Đông Ngô bắt và giết. 5. Quan Vân Trường, một trung nghĩa đại kỳ nhân? Khi đề cập tới những ưu khuyết điểm của nhân vật Quan Vũ ta cần lưu ý là đang nói về một nhân vật tiểu thuyết, những hay dở của nhân vật đó đều do ngòi bút La Quán Trung tạo nên. Các dữ kiện, vì vậy, đều được rút ra từ tác phẩm Tam Quốc Chí. Vì Quan Vũ được đề cao là đệ nhất trung nghĩa kỳ nhân nên trước hết ta hãy nhận xét về hai đức tính "trung" và "nghĩa" của Quan Vũ; sau đó sẽ đề cập tới những ưu khuyết điểm khác. Vào thời Tam Quốc, chữ "trung" được quan niệm ra sao? Thời Xuân Thu, Khổng Tử (giữa thế kỉ thứ 6 trước Tây Lịch) quan niệm "trung" là giữ một lòng với vua, nhưng vua phải ra vua. Nếu vua biết dùng "lễ" sai khiến bày tôi thì bày tôi phải "trung" với vua (7). Về sau Tử Tư, cháu nội của Khổng Tử, nhấn mạnh thêm: vua không phải chỉ cần giữ lễ với bày tôi mà còn phải kính trọng bày tôi nữa, có thế bày tôi mới phải hết lòng trung với vua. Tới thời Chiến Quốc, Mạnh Tử (cuối thế kể thứ 3 trước Tây Lịch) quan niệm mạnh mẽ hơn nữa: dân là quí, đất nước đứng sau, vua là nhẹ. Bày tôi chỉ cần trung với vua nếu vua biết tôn trọng quyền lợi của dân của nước. Nếu vua làm trái lại thì bày tôi có quyền trừ khử (8). Thời nhà Hán, sau biến cố chôn nho đốt sách của Tần Thủy Hoàng, đám Hán Nho vì mục đích siểm nịnh cầu vinh đã biến đổi quan niệm về "trung" thành hết lòng hết dạ với vua một cách mù quáng (9). Sống ở thời Hán mạt (đầu thế kể thứ 3), Quan Vũ đã giữ chữ trung như thế nào? Hiến Đế, vị vua cuối cùng của nhà hậu Hán, nhu nhược, luôn luôn bị những viên thừa tướng khống chế cho đến lúc mất ngôi, một bóng mờ trong truyện Tam Quốc Chí, là người Quan Vũ không có một cử chỉ hay hành động nào tỏ ra là muốn giữ lòng trung cả. Chữ trung theo quan niệm của Khổng Tử không được Quan Vũ áp dụng ở đây. Trái lại có một sự kiện chứng tỏ Quan Vũ đã không giúp nhà Hán, qua đại diện là vua Hiến Đế. Tào Tháo làm thừa tướng, là một gian thần hiếp vua. Khi đánh Đông Ngô, bại trận, phải dẫn đám tàn quân chạy vào đường hẻm Hoa Dung. Quan Vũ được lệnh của quân sư Khổng Minh dẫn quân chẹn đường để tiêu diệt. Trước khi đi Quan Vũ đã viết giấy cam kết nếu tha "quốc tặc" sẽ chịu chém đầu, thế mà khi nghe Tào Tháo kể lể sự trọng đãi thuở trước Quan Vũ đã tha ngay cho họ Tào. Chỉ vì để đền đáp tình riêng Quan Vũ đã bỏ trách nhiệm lớn lao chung, có ảnh hưởng tới vận mệnh đất nước, và cơ đồ của nhà Hán. Trong Tam Quốc Chí, Quan Vũ có nói "giang sơn của nhà Hán há nhường tấc đất cho ai?" nhưng đó chỉ là lời nói ngụy biện để khỏi phải trả đất chứ không là "vì nước". Cuộc khởi quân cùng Lưu Bị với mục đích mang lại ổn định cho dân nếu tạm coi là "vì dân" thì có thể coi họ Quan được một phần nhỏ chữ trung theo quan niệm của Mạnh Tử. Nhưng chữ trung này rất khiêm nhượng, không hơn gì một số nhân vật đồng thời. Riêng đối với Lưu Bị, quả thật trước sau như một, Quan Vũ hết lòng giữ dạ sắt son. Dù đang được Tào Tháo hết sức trọng vọng, khi hay tin Lưu Bị ở với Viên Thiệu là Quan Vũ đi tìm ngay. Cho nên có thể nói Quan Vũ hết lòng “trung thành với chủ” là Lưu Bị. Nhưng Lưu Bị không bao giờ là vua của Trung Quốc, và lúc lên tới tột đỉnh vinh quang họ Lưu cũng chỉ cai trị được một phần ba nước Tàu. Vậy có thể hiểu là họ Quan đã giữ chữ trung theo quan niệm của đám Hán nho. Hiểu như thế thì họ Quan cũng không hơn một số thủ túc thân tín khác của Lưu Bị như Trương Phi, Triệu Vân, Khổng Minh, v.v... Tóm lại, xét nhân vật Quan Vũ và quan niệm về chữ trung trong thời đại của ông ta: trung với dân, trung với nước, trung với vua và trung với chủ, Quan Vũ đã giữ chữ trung sau cùng. Phải chăng đó là lý do người ta đã tôn ông lên hàng "đệ nhất trung"? Hay vì hậu ý thâm hiểm của nhà Thanh, đề cao một kẻ trung thành với chủ lên hàng thánh để người Hoa sùng bái mà quên đi cái trung đối với dân tộc và đất nước? Người viết nhận là nghiêng về lý do sau. Đó là đức trung của Quan Vũ, bây giờ ta xét tới đức "nghĩa". "Nghĩa" theo nho gia là điều làm hợp với đạo lý, với lẽ phải. Trong xã hội, con người làm trách nhiệm của mình vì đạo lý mới gọi là đúng với nghĩa, nếu làm trách nhiệm vì lý do khác, dù trọn vẹn, vẫn là không hợp nghĩa. Với quan niệm đó "nghĩa" đối lập  với "lợi" (10). Nếu làm trách nhiệm lớn lao hợp với đạo lý và ảnh hưởng tới  đại chúng thì gọi là "đại nghĩa". Với quan niệm của "nghĩa" theo nho giáo  thì Quan Vũ chỉ giữ được điều nghĩa nhỏ giữa cá nhân với cá nhân, như nghĩa  bằng hữu, nghĩa chủ tớ, nhưng chẳng có gì gọi là "đại nghĩa" để xứng với  cái danh đệ nhất trung nghĩa kỳ nhân. Sau đây ta sẽ xét đến những ưu khuyết  điểm khác của Quan Vũ. Về "dũng", Quan Vũ quả thật là có ý chí, can đảm và  sức mạnh. Về can đảm, chuyện cắp đao sang phó hội ở Giang Đông, hay chuyện  ngồi thản nhiên đánh cờ để cho Hoa Đà lóc thịt trị thương là những thí dụ. Về võ nghệ, sức mạnh có lẽ Quan Vũ chỉ thua duy nhất có Lã Bố. Về "mưu",  Quan Vũ cũng có chút mưu lược, đôi lần bày mưu thành công. Nổi danh nhất là  mưu khơi nước sông Tương Giang làm úng thủy Phàn Thành do đó bắt được hai  tướng của quân Tào là Vu Cấm và Bàng Đức. Nhưng tính hiếu thắng, kiêu căng,  khinh địch cũng đã khiến Quan Vũ thành thấp mưu, bại trận, làm hỏng đại sự.  Chính việc thấp mưu, dốc quân đánh Phàn Thành, khinh thường tướng trẻ Đông  Ngô là Lục Tốn mà Quan Vũ đã làm mất Kinh Châu. Cho nên, về mưu, những  thành công nhỏ của Quan Vũ không đủ bù lại với cái thấp mưu to lớn làm mất  đất và hại thân. Về "trí", Quan Vũ rất hẹp hòi, thiển cận tuy có biết phục  thiện. Khuyết điểm này cộng với tính hiếu thắng, kiêu căng, ưa được tâng  bốc khiến Quan Vũ trở thành kẻ nông nổi, ích kỉ, hám danh, khinh người, và  khinh địch. Chính những nhược điểm này dẫn đến cái chết của Quan Vũ, kéo  theo một chuỗi biến cố tai hại, nghiêm trọng: mất Kinh Châu, Lưu Bị và  Trương Phi vì nóng lòng báo thù cho ông ta nên cũng chết theo. Sau đây là  vài dẫn chứng. Thói khinh địch khiến Quan Vũ nhiều lần bị tên bắn. Một lần  được Hoàng Trung tha chết, cố ý bắn tên vào chỏm mũ. Hai lần bị trúng tên  độc khi đánh Phàn Thành, chỉ vì thân đại tướng mà khinh xuất. Là trấn thủ  Kinh Châu, coi một vùng rộng lớn, trách nhiệm quan trọng, thế mà chỉ muốn  tỉ võ để thỏa mãn tính hiếu thắng. Nghe Mã Siêu được khen là một dũng  tướng, lúc đó đang ở với Lưu Bị tại Tây Thục, Quan Vũ bèn đòi tỉ võ với Mã  Siêu. Sau nhận được thư Khổng Minh vuốt ve tự ái "...Mã Mạnh Khởi tuy hùng  dũng hơn người nhưng chỉ đáng xếp vào hạng Kinh Bố, Bành Việt, đua tranh  với Dục Đức thì được chứ sánh sao được với ông râu đẹp..." Quan Vũ khoái  chí đưa cho các quan xem rồi vuốt râu cuời nói "Khổng Minh biết bụng ta  lắm!" Lần khác, Quan Vũ đang vây đánh Phàn Thành thì quân tiếp viện của  phía Tào đến. Bị Bàng Đức (tướng tiên phong của quân Tào) khiêu khích, Quan  Vũ bèn giao việc đánh Phàn Thành cho Liêu Hóa rồi vác đao ra đấu với Bàng  Đức. Đấu mãi chẳng thắng được, lại còn bị Bàng Đức giả bộ dùng thế đà đao,  miếng võ ruột của Quan Vũ, rồi bất ngờ bắn tên trúng vào cánh tay. Nếu Bàng  Đức không bị Vu Cấm đố kị thì Quan Vũ đã chết dưới đao của Bàng Đức rồi.  Thói khinh người đến lố bịch của Quan Vũ được lộ ra trong hai trường hợp.  Khi được Lưu Bị phong đứng đầu ngũ hổ tướng Quan Vũ không chịu nhận, lấy cớ  là không thèm đứng chung danh với tên lính gìa Hoàng Trung! Đến khi được  Phí Thỉ vuốt ve "... ông là em Hán Trung Vương, hay dở có nhau, phúc họa  cùng chia, thì chức tước đâu có đáng kể ...", lúc đó bùi tai mới chịu nhận  tước phong. Tôn Quyền là chúa Đông Ngô muốn cầu thân với Quan Vũ bèn xin  hỏi con gái của Quan Vũ cho con trai mình. Quan Vũ trả lời "con gái ta ví  như loài hổ, lại thèm kết duyên với loài chó sao?".(11)  Kiêu căng, hiếu  thắng là khắc tính của "nhẫn", khinh người là khắc tính của "lễ", cho nên  có thể nói Quan Vũ không có hai đức tính này. Đến đức "nhân", là yêu người,  thương tha nhân, trong truyện Tam Quốc Chí chỉ thấy Quan Vũ, với thanh long  đao và ngựa xích thố, giết hết tướng này tới tướng khác. Nhiều khi giết  người chỉ để khoe võ công tài giỏi, để đền đáp ơn nghĩa riêng, hoặc để  chứng minh lòng trung thành với chủ là Lưu Bị, chứ không phải chiến đấu với  quân thù trên chiến địa. Việc Quan Vũ giết hai tướng Nhan Lương, Văn Sú của  Viên Thiệu là để đáp ơn nghĩa riêng với Tào Tháo, giết Sái Dương ở trước Cổ  Thành là để minh chứng với Trương Phi rằng mình vẫn trung thành với Lưu Bị. Những việc có lợi cho bản thân mà hại đến sinh mạng người khác, như các sự  việc vừa kể, người có đức nhân không làm.    * Nếu căn cứ vào những sự kiện xẩy ra theo truyện Tam Quốc Chí của La Quán  Trung thì cái lầm lẫn to lớn nhất của Quan Vũ là việc tha Tào Tháo ở đường  hẻm Hoa Dung. Tuy chỉ là một lầm lẫn chiến thuật nhưng nó đã xoay chuyển cả  cục diện thời hậu Hán, và Quan Vũ làm việc này chỉ vì giữ "nghĩa khí vặt",  vì kiêu hãnh bản thân mà quên đại nghĩa. Lầm lẫn lớn kế sau đó là việc gây  thù oán với Đông Ngô, trái hẳn với lời dặn chiến lược của Khổng Minh, với  kế hoạch phòng thủ rút gọn trong cẩm nang 8 chữ: "đông hòa Tôn Quyền, bắc cự Tào Tháo". Quan Vũ đã làm ngược kế hoạch đó. Đông thì bất hòa với Tôn  Quyền và Bắc thì dốc toàn lực đánh Tào Tháo! (Cự là chống đở, tức là thủ,  chứ không phải tiến đánh, tức là công). Vì Quan Vũ không đủ tài trí và mưu  lược, lại thêm những nhược điểm kiêu căng, khinh địch nên lầm lẫn chiến  lược này đưa đến họa sát thân và gây mầm xụp đổ cho Ba Thục. (12)      Cho nên về nhân vật Quan Vũ, trong Tam Quốc Chí của La Quán Trung, ta có  thể nói: Quan Vũ chỉ biết trung với chủ mà ít lưu tâm tới trách vụ với dân,  với nước. Chỉ biết giữ nghĩa khí hẹp mà quên đại nghĩa. Có dũng nhưng mưu tồi. Trí đoản và kiêu căng quá lố. Không biết nhẫn, kém lễ và thiếu lòng  nhân.  Ngoài sự kiện nhà Thanh đề cao việc sùng bái Quan Công vì hậu ý chính  trị như đã nói ở trên không biết còn nguyên nhân nào khác không? Nhưng một  đại tướng, giả sử là một nhân vật có thật, có những lầm lẫn lớn lao đến làm  hỏng đại cuộc, gây họa sát thân mà được tôn lên hàng thánh phải kể là một  sự lạ lùng. Thờ một nhân vật tiểu thuyết với đầy dẫy những khuyết điểm như  Quan Vũ lại càng lạ lùng hơn. Đến như người Trung Hoa, một dân tộc thông  minh đứng hàng đầu ở Á đông, lại có chuyện thờ phụng, sùng kính một nhân  vật như vậy mới thực là lạ lùng hi hữu nhất!  ---------------------------------------------------------------- (1) Thánh Thán, nhà phê bình lừng lẫy nhất của thời cận kim ở Trung Hoa,  đã đọc và lọc ra từ rừng tác phẩm văn thơ Trung quốc, 7 tác phẩm ông cho là  xuất sắc nhất, xuất hiện theo thứ tự thời gian gồm có: Nam Hoa Kinh (Trang  Tử), Văn Ly Tao (Khuất Nguyên), Sử Ký (Tư Mã Thiên), Thơ Đỗ Phủ (Đỗ Phủ), Tây  Sương Ký (Vương Thực Phủ), Thủy Hử (Thi Nại Am) và Tam Quốc Chí (La Quán  Trung). Về gía trị Thánh Thán ca tụng Tam quốc Chí là "đệ nhất tài tử thư". (2) Khổng Tử và 72 môn đệ được thờ trong văn miếu.    (3) Vợ con những kẻ trộm cướp, tử tù; những kẻ nhiều đời làm đầy tớ; con  cháu những kẻ trước kia đầu hàng quân Kim ở đời Nam Tống;...    (4) Những công việc đồ sộ về văn hóa này đã mang đến những tác phẩm lớn cho  văn học Trung Quốc như các bộ Cổ Kim Đồ Thư Tập, Bộ Văn Vận Phủ, Tứ Khố  Toàn Thư, và nhất là bộ Khang Hi Tự Điển. Đồng thời khi cho soạn Tứ Khố  Toàn Thư nhà Thanh cũng đã tiêu hủy 538 bộ sách, cộng 13862 quyển, có liên  hệ tới tinh thần Hán tộc (theo Trung Hoa Sử Cương của Đào Duy Anh).    (5) Đôi câu đối này do cố thi sĩ Trần Doãn Lập đọc và nhớ được. Bồ Châu là  quê của Quan Vũ. Dự Châu là quê của Lưu Bị. Kinh Châu là nơi Quan Vũ trấn  thủ. Từ Châu là nơi đầu tiên Lưu Bị được trao chức thứ sử từ Đào Khiêm.  Huỳnh Đức là tên chữ của Lưu Bị, Dực Đức là tên chữ của Trương Phi, Mạnh  Đức là tên chữ của Tào Tháo, Bàng Đức là bộ tướng của Mã Siêu, sau theo Tào  Tháo.  Về cách dùng chữ, diễn ý, đặt câu phải nhận rằng đôi câu đối này thật hay.  Nhưng "vạn cổ thần châu hữu nhất" đã ghê, đến "thiên thu thánh đức vô song"  thì thực là qúa đáng!    (6) Theo Tam Quốc Chí Quan Công có tướng mặt đỏ như son, râu dài hai thước,  được Hán Đế khen là "mỹ nhiệm công", được Tào Tháo tặng túi gấm để bọc râu  về mùa đông!    (7) Sách luận Ngữ, chương Bát Dật, Vua Định Công nước Lỗ hỏi Khổng Tử "vua  sai bầy tôi, bầy tôi thờ vua, phải thế nào?" Khổng Tử đáp "vua sai bầy tôi  phải biết giữ lễ, bày tôi thờ vua phải hết lòng" (Định Cộng vấn: ểquân sử  thần, thần sự quân, như chi hà?ể Khổng Tử đối viết: ểquân sử thần dĩ lễ,  thần sự quân dĩ trungể). Vua sai bày tôi dựa vào lễ chứ không dựa vào  quyền, bày tôi thờ vua cốt ở trung không cốt ở nịnh. Cũng chương Bát Dật  sách Luận Ngử, Khổng Tử còn nói "kẻ thờ vua mà chỉ cố giữ nghi tiết (lễ) là  kẻ nịnh hót" (Sự quân tận lễ, nhân dĩ vi siểm gĩa)    (8) Sách Mạnh Tử, chương Tận Tâm (hạ): Lấy dân làm qúy, xã tắc thứ yếu, vua  là nhẹ, nên có được lòng dân mới xứng làm thiên tử (Dân vi qúy, xã tắc thứ  chi, quân vi khinh, thị cố đắc hồ kì dân nhi vi thiên tử).    (9) Khổng Học Đăng, Phan Bội Châu, trang 159, 160, 161    (10) Trong Luận Ngữ, chương Lý Nhân, Khổng Tử nói "quân tử biết rõ về  nghĩa, tiểu nhân biết rõ về lợi" (Quân tử dụ ư nghĩa, tiểu nhân dụ ư lợi)      (11) Đây có lẽ là điều kiêu ngạo lố bịch nhất của Quan Vũ. Tôn Quyền thuộc  dòng giõi danh tướng nhiều đời, lại là đương kim chúa tể Đông Ngô, sánh  ngang với Lưu Bị, nếu không muốn nói là hơn; còn Quan Vũ chỉ là một gã tử  tội phải bỏ xứ bôn đào, nhờ thời thế được làm trấn thủ vùng Kinh Châu (đất  mượn của Tôn Quyền) mà khoe con mình là loài hổ còn khinh con người là loài  chó thì thật là qúa quắt!  (12)  Một sự kiện lý thú là cả hai lầm lẫn lớn lao của Quan Vũ đều do Khổng Minh cố ý dàn xếp! Biết Quan Vũ có tính khí khái vặt mà Khổng Minh vẫn sai  Quan Vũ chặn đường Tào Tháo ở Hoa Dung; biết Quan Vũ không đủ tài đánh Tào  Tháo mà Khổng Minh vẫn khuyên Lưu Bị sai Quan Vũ đánh Phàn Thành. Có dịp người  viết sẽ xin bàn về "kỳ nhân Khổng Minh" này.    Sách tham khảo:  - Tam Quốc Chí (các bản dịch của Phan Kế Bính; Tử Vi Lang; và Tử Mỹ)        - Trung Hoa Sử Cương của Đào Duy Anh - Khổng Học Đăng của Phan Sào Nam  - Mạnh Tử của Nguyễn Hiến Lê  - Luận Ngữ bản dịch của Đoàn Trung Còn  - Nói Chuyện Tam Quốc của Vũ Tài Lục        - Bách Gia Chư Tử của Trần Văn Hải Minh - Các tự điển: Hán Việt của Nguyễn Văn Khôn; Việt Nam của Lê Văn Đức		Thi Nhân, Tráng Sỹ Đặng Dung và Thi Phẩm Cảm Hoài   Thiện Nhân Nguyễn Khánh Do Đầu bạc giang san thù chưa trả, Long tuyền mấy độ bóng trăng soi. Tiểu Sử: Danh tướng Đặng Dung, sinh không rõ mất năm 1413. Ông người Nghệ An nhưng theo gia đình vào lập nghiệp tại vùng đất nay thuộc tỉnh Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam. Ông cùng Nguyễn Cảnh Dị, Nguyễn Súy rước Trần Quý Khoách về Nghệ An lập lên vua Trùng Quang quyết liệt kháng Minh. Năm 1413 ông cùng vua Trùng Quang bị bắt giải về Tàu, nửa đường ông trầm mình tự tử. Ngoài gương anh hùng tiết liệt, Đặng Dung còn được xem như một nhà thơ lớn của dân tộc mặc dù ông chỉ để lại một ít bài thơ, trong đó có bài Cảm Hoài nổi tiếng. Sau đây là một bài viết phân tích bài thơ Cảm Hoài của ông. Trong lịch sử có những tráng sĩ, danh tướng ngẫu nhiên làm một vài bài thơ. Thơ của họ được người đời sau biết đến là nhờ danh tiếng của họ lưu trong lịch sử. Lý Thường Kiệt, Trần Quang Khải, Trần Khánh Dư nằm trong trường hợp này. Nói đến Lý Thường Kiệt người ta nhắc tới bài thơ có câu "Nam quốc sơn hà Nam đế cư". Nói tới Trần Quang Khải người ta kể "Đoạt sáo Chương Dương độ". Và nói tới Trần Khánh Dư người ta đề cập tới bài Bán Than. Đó là trường hợp từ danh của tướng người ta liên tưởng tới thơ của họ. Trường hợp của Đặng Dung ngược lại: từ thơ người ta liên tưởng tới cuộc đời của ông. Đặng Dung làm thơ nhiều hay ít không rõ, chỉ biết ông có một bài duy nhất được lưu lại, đó là bài Cảm Hoài (hay Thuật Hoài). Với bài này tên ông đã có chỗ đứng trong văn học sử, và người đời sau khi đọc bài thơ không thể không khen cái hay của nó. Yêu thơ, muốn tìm hiểu thêm về tâm sự và cuộc đời tác giả, người ta sẽ thích thú khi biết rằng ông là một nhà ái quốc tuyệt vời, một dũng tướng can trường, một nhân kiệt hiếm có, một tráng sĩ hiên ngang, khí phách sống vào thời Trần mạt. Bài Cảm Hoài của ông nguyên tác bằng chữ Hán, phiên âm như sau: Thế sự du du nại lão hà, (*) Vô cùng thiên địa nhập hàm ca, (*) Thời lai đồ điếu thành công dị, Vận khứ anh hùng ẩm hận đa. (*) (1) Trí chúa hữu hoài phù địa trục, (*) Tẩy binh vô lộ vãn thiên hà, (3) Quốc thù vị báo đầu tiên bạch ,(*) (2) Kỷ độ Long Tuyền đới nguyệt ma. Lý Tử Tấn, một học giả thời Lê, tác giả Chuyết Am Văn Tập, khi đọc bài thơ này đã hết lời ca tụng người sáng tác ra nó là "phi hào kiệt chi sĩ bất năng" (không phải là kẻ sĩ hào kiệt thì không thể sáng tác được như vậy). Ta hãy lược qua thân thế của tác giả để có thêm chất liệu soi sáng thêm cho phần thưởng thức bài thơ. Đặng Dung sinh và mất năm nào không rõ, chỉ biết ông là người làng Tả Thiên Lộc, huyện Can Lộc, tỉnh Nghệ Tĩnh. Thân phụ ông là Đặng Tất làm quan triều Trần. Khi quân Minh do Trương Phụ thống lãnh chiếm nước ta, năm 1407 Đặng Tất cùng đồng liêu là Nguyễn Cảnh Chân theo giúp Giản Định Đế chống quân Minh. Nhưng Giản Định Đế nghe lời xiểm nịnh giết cả Nguyễn Cảnh Chân và Đặng Tất. Đặng Dung và Nguyễn Cảnh Dị, con Nguyễn Cảnh Chân, vì đại cuộc quên thù nhà, đem quân từ Thuận Hóa về Thanh Hóa, tôn Trần Quý Khoáng lên làm vua, đó là Trùng Quang Đế, để tiếp tục sự nghiệp chống Minh. Chiến công đáng ghi nhớ nhất trong đời ông là đánh úp doanh trại quân Minh trong một đêm của tháng 9, năm 1413. Ông và một vị tướng khác là Nguyễn Suý cầm đầu một toán quân xung kích nhảy lên thuyền tướng giặc, tính bắt sống, nhưng nhờ đêm tối Trương Phụ đã thoát hiểm. Thời Trần mạt, tráng sĩ, nghĩa sĩ khá đông, ngoài cha con ông, và cha con Nguyễn Cảnh Dị còn có kẻ sĩ can tràng Nguyễn Biểu, dũng sĩ hiên ngang Nguyễn Suý, v.v.. nhưng vì nghiệp nhà Trần đã hết, vận nước gặp hồi điêu linh, nên tất các cuộc khởi nghĩa chống quân thù đều thất bại, và bao nhiêu kiệt sĩ đã phải ngậm đắng nuốt cay vì vận mạt. Sau khi cuộc kháng chiến thất bại, vua Trùng Quang và các tướng tá bị bắt, có sách ghi là ông ở trong đám người bị bắt đó. Trên đường bị giải về Yên Kinh ông và vua Trùng Quang đã nhảy xuống sông tự vẫn. Bây giờ chúng ta lắng nghe Đặng Dung dãi bầy nỗi cảm hoài qua 8 câu thơ của ông : 1- Việc đời còn dằng dặc mà mình đã già mất rồi, 2- (vậy nên) đất trời mênh mông thu lại là một cuộc say hát (mà thôi). 3 - Gặp thời bọn giết heo, bọn câu cá cũng thành công dễ, 4- (nhưng) lỡ vận thì anh hùng cũng đành nuốt hận nhiều (2). 5- Giúp chúa có lòng đỡ trục trái đất, 6- (nhưng tiếc rằng) rửa binh không có đường kéo sông trời (3). 7 - Nợ nước chưa báo được đầu đã sớm bạc, 8- (đáng tiếc thay) đã bao phen mài gươm Long Tuyền dưới ánh trăng. Bài thơ mở ra bằng cái bi phẫn của thi-nhân-tráng-sĩ, ngao ngán vì việc đời còn ngổn ngang mà tuổi đã xế chiều. Bi phẫn đó dẫn đến lời ngậm ngùi: trời đất mênh mông rút lại không chừng chỉ còn là một cuộc say hát nghêu ngao. Ta bắt gặp ý niệm tương tự nơi Tiêu Sơn Tráng Sĩ thời Lê mạt. Khi cuộc phục Lê đã vô vọng, tình yêu với Trương Quỳnh Như không thành, Chiêu Lì Phạm Thái đã trốn vào rượu, suốt ngày ngâm câu "Chí lớn trong thiên hạ không đựng đầy một hồ rượu, không đong đầy đôi mắt mỹ nhân". Rồi từ nỗi chán chường đó thi nhân tự tìm an ủi trong triết lý về thời và vận, đầy chua cay nhưng không kém ngạo nghễ: "Thời lai đồ điếu thành công dị, vận khứ anh hùng ẩm hận đa!" Coi thường Phàn Khoái (dũng tướng của Hán Cao Tổ Lưu Bang vốn làm nghề giết heo - đồ là kẻ giết heo) nghe còn tạm xuôi nhưng khinh thị Hàn Tín (đại nguyên soái của Hán Cao Tổ, khi hàn vi là anh đi câu cá kiếm ăn - điếu là đi câu cá) thì thật quá đáng. Bởi Hàn Tín là một đại tướng lừng danh của lịch sử Trung Quốc, một trong mấy hào kiệt đã giúp chúa dựng nên đế nghiệp vẻ vang. Nhưng tại sao đọc hai câu thơ này ta không thấy chướng tai, mà lại thấy lời thơ hùng tráng và ý tứ ngậm ngùi- Bởi vì Đặng Dung là một tráng sĩ ... thất bại, nhất là thất bại trong sứ mạng phục quốc. Người ta thường chỉ chê những kẻ công thành, danh toại mà có những lời ngạo mạn, nhưng lại thông cảm và thích thú với lời ngạo nghễ, khinh bạc của những kẻ có chí, có tài nhưng lỡ thời, lỡ vận. Bài thơ được nhiều người ưa thích, và truyền lại cho hậu thế một phần có thể là nhờ hai câu thơ hùng tráng và đầy ngạo nghễ này. Đối với những hào kiệt lỡ vận nó là một lời an ủi thấm thía, một phản ảnh tâm lý tuyệt vời. Suốt dòng lịch sử đấu tranh của dân tộc ta, biết bao nhiêu anh hùng đã lỡ vận, đã có tâm sự bi phẫn giống như tâm sự của người tráng sĩ làng Thiên Lộc, khi đọc hai câu thơ này chắc là họ sẽ thấy thấm lắm. Nếu bốn câu đầu của bài thơ phản ảnh suy tư và triết lý thời vận của nhà thơ thì bốn câu sau phản ảnh tâm sự và tấm lòng của ông đối với dân, với nước. Người hào kiệt ấy dốc lòng nhận trách nhiệm, sẵn sàng ghé vai khiêng trái đất, kéo sông trời mà gột giáp binh để đem độc lập về cho đất nước, mang thanh bình lại cho muôn người. Bao phen mài gươm kiên nhẫn đợi chờ mà thời vẫn chẳng chiều. Bài thơ khép lại bằng hình ảnh của một bạch đầu tráng-sĩ dưới nguyệt mài gươm đầy thơ mộng, hào hùng, và lồng lộng một tấm lòng phục quốc khôn nguôi. Đem tiểu sử soi chiếu vào thơ, người ta càng thêm cảm phục tấm lòng của kẻ đã vì nợ nước coi nhẹ thù nhà, đã tận tụy với quê hương cho tới khi lâm tử. Bài thơ của ông quả thật tuyệt vời cả ý lẫn lời. * Ngoài một số bài thơ Đường, có lẽ Cảm Hoài của Đặng Dung là bài thơ chữ Hán có nhiều người dịch nhất. Vì sự hạn hẹp của ngôn ngữ và sự phong phú của thơ, người dịch khó lòng chuyển được hết ý quấn quýt, tứ súc tích, lời hào hùng, khí ngạo nghễ, hồn lồng lộng của bài thơ. Ba chữ nại lão hà ở cuối câu 1 nửa như lời tự hỏi đầy ngao ngán: già rồi ư? già mất rồi ư?. Nửa như trách móc thời gian: sao vội bắt già! (nại hà: làm sao, thế sao, nài nỉ sao). Về ba chữ nhập hàm ca ở cuối câu 2, nếu hiểu hàm và ca tách biệt nhau thì ý thơ thành ra: rút lại chỉ còn là say sưa và ca hát (nghêu ngao); nếu hiểu hàm giúp nghĩa cho ca thì ý thơ có thể hiểu là: rút lại chỉ còn là cuộc hát say sưa, mê mải (cho quên chuyện đời). Sâu kín trong hồn của hai câu thơ là cái triết lý: với khoảng đời sống trong thời gian vô tận (thế sự du du) và không gian không bờ (thiên địa vô cùng) con người sẽ khó thực hiện được hoài bão lớn lao. Hai câu 3 và 4 tương đối dễ dịch nghĩa nhưng lột được cái khí ngạo nghễ của tứ, và điệu mạnh mẽ của lời lại không dễ. Hai chữ "đồ điếu"vừa khinh bạc (bọn hèn kém giết heo, câu cá), vừa ngạo nghễ (những thứ như Phàn Khoái, Hàn Tín) giữ nguyên được ý thì lời không được sáng rõ, mà thoát dịch cho được lời rõ thì khó mà gồm được cả hai ý. Sự khó khăn trong việc dịch 2 câu thơ này là ở chỗ đó. Và trên thực tế chưa có ai dịch được cả ý lẫn lời của hai câu này một cách thành công hoàn toàn. Trong câu 5 "phù địa trục" được dùng thật gợi hình và lạ lùng. Gợi hình vì hình ảnh một tráng sĩ ghé vai khiêng trái đất làm ta liên tưởng tới cái ý vừa chấp nhận trọng trách nặng nề, vừa tận tụy thi hành. Lạ lùng vì địa trục gây cho ta ấn tượng trái đất hình cầu trong khi ở đầu thế kỷ 15 người ta chưa biết được trái đất hình cầu, vậy hẳn là Đặng Dung cũng chưa biết, không hiểu tại sao ông lại dùng được hai chữ đó. Địa trục lại đối chọi một cách thú vị với thiên hà ở câu dưới. Câu 6 tứ thơ khó chuyển vì điển tích "vãn thiên hà" và từ "binh" để chỉ binh khí . Ý sâu kín trong hai câu thơ là tấm lòng của ông đối với nước (câu 5), và hoài bão của ông mong đem thanh bình đến cho dân (câu 6), cho nên dịch được cả ý và lời của hai câu 5, 6 này rất khó. Khó không kém gì câu 3 và câu 4 ở trên, có phần khó hơn vì cai ý ẩn sâu mà người đọc thơ phải đào kỹ mới thấy. Gợi hình nhất của bài thơ là hai câu cuối, đúng là thi trung hữu họa. Rất nhiều người sẽ yêu hai câu thơ này vì hình ảnh hào hùng của của một tráng sĩ bạc đầu vẫn kiên gan mài kiếm dưới trăng. Nó rực rỡ hơn nhiều hình ảnh Tôn Thất Thuyết ngồi cầm gươm chém đá trong những ngày tàn của cuộc đời. Nó tuyệt vời hơn nhiều hình ảnh một thi sĩ Cao Tần vác thanh kiếm gẫy lên non vạch đất nhớ quê hương. Bài thơ, về khía cạnh riêng, phản ảnh hoàn cảnh, tâm sự và hoài bão của tác giả, nó gây cảm ứng đồng điệu nơi người đọc. Về khía cạnh chung nó làm rung động sâu xa mỹ cảm nơi người đọc vì hình ảnh và nhạc điệu phong phú của nó. Vì bài thơ có quá nhiều ưu điểm nên người ta khó lòng dịch được hết cái hay. Để thưởng thức trọn vẹn bài thơ, có lẽ ta nên đọc và thưởng thức thẳng vào nguyên tác. Tuy nhiên ở đây chúng tôi cũng xin chép lại mấy bản dịch đã sưu tầm được, và chúng tôi cũng dịch một bản, hy vọng những bản dịch này sẽ gây thêm hứng vị cho độc giả. 1. Bản dịch của Phan Kế Bính, trích trong Việt Nam Sử Lược của Trần Trọng Kim Việc đời bối rối tuổi già vay, Trời đất vô cùng một cuộc say, Bần tiện gặp thời lên cũng dễ, Anh hùng lỡ bước ngẫm càng cay. Vai khiêng trái đất mong phò chúa, Giáp gột sông trời khó vạch mây. Thù trả chưa xong đầu đã bạc, Gươm mài bóng nguyệt biết bao rày. 2. Bản dịch trong Việt Nam Nhân Vật Chí Vựng Biên của Hồ Đắc Hàm và Thái Văn Kiểm Tuổi về già, phải thời bối rối, Cả đất trời một hội mê say, Gặp thời kẻ dở nên hay, Anh hùng lỡ vận, đắng cay trăm phần. Lòng cứu chúa muốn vần trái đất, Gột giáp binh khôn dắt sông trời. Thù còn đầu đã bạc rồi, Mấy phen dưới nguyệt chuốt mài lưỡi gươm. 3. Bản dịch của Phan Võ Việc thế lôi thối tuổi tác này, Mênh mông trời đất hát và say, Gặp thời đồ điếu thừa nên việc, Lỡ vận anh hùng luống nuốt cay. Giúp chúa những lăm giằng cốt đất, Rửa dòng không thể vén sông mây. Quốc thù chưa trả già sao vội, Dưới nguyệt mài gươm đã bấy chầy. 4.Bản dịch của Đào Hữu Dương Tuổi già lận đận nỗi tình đời, Vô tận vần xoay khoảng đất trời, Ti tiện gặp thời lên chẳng khó, Anh hùng lỡ bước hận nhiều thôi. Vác non phò chúa trên vai nặng, Gột giáp qua mây mặt nước trôi Thù nước chưa xong đầu sớm bạc, Dưới trăng mài kiếm mấy thu rồi. 5. Bản dịch của Vũ Hải Tiêu Thế cuộc mênh mang tuổi sớm già, Đất trời thu lại chỉ say ca, Gặp thời đồ điếu thành công dễ Lỡ vận anh hùng nuốt hận đa. Giúp chúa những mong nâng địa trục, Rửa binh không lối kéo thiên hà. Quốc thù chưa trả đầu mau bạc, Bao độ mài gươm dưới nguyệt tà. 6. Bản dịch của Tản Đà Nguyễn Khắc Hiếu Việc đời man mác, tuổi già thôi! Ðất rộng trời cao chén ngậm ngùi Gặp gỡ thời cơ may những kẻ Tan tành sự thế luống cay ai ! Phò vua bụng những mong xoay đất, Gột giáp sông kia khó vạch trời. Đầu bạc giang san thù chửa trả, Long tuyền mấy độ bóng trăng soi. 7. Bản dịch của Thiện Nhân Nguyễn Khánh Do Thế sự ngổn ngang tuổi luống rồi, Đất trời thu lại hát say thôi, Anh hùng nuốt đắng khi tàn vận, Đồ điếu nên công lúc gặp thời. Giúp chúa rắp tâm nâng trái đất, Rửa binh khôn lối kéo sông trời. Quốc thù chưa báo đầu mau bạc, Bao độ gươm mài bóng nguyệt soi. ---------------------- Chú thích: (*) Bản chép khác: câu 1: Thế lộ du du ... câu 2: Nhập thù ca, câu 4: Sự khứ anh hùng ... câu 5: Trí chúa hữu tâm, câu 7: Quốc thù vị phục đầu tương bạch. (1) Hai chữ "đồ, điếu" ở câu 4 là chỉ Phàn Khoái, làm nghề đồ tể trước khi ra giúp Lưu Bang, và Hàn Tín, lúc còn hàn vi đi câu để chờ thời, sau cầm quân giúp Lưu Bang dẹp Tần, Sở lập nên nhà Hán. (2) Câu 6 lấy ý từ hai câu thơ trong bài Tẩy Binh Mã của Đỗ Phủ, thời Đường bên Trung Hoa: "An đắc tráng sĩ vãn Ngân Hà, Tịnh tẩy giáp binh trường bất dụng" Ước gì có kẻ tráng sĩ kéo sông Ngân Hà, rửa sạch giáp binh để lâu dài không phải dùng tới nữa. Ý để chỉ sự hòa bình lâu dài.